పరిచయం: సెప్టెంబర్ 28 అంతర్జాతీయంగా తెలుసుకోవడం హక్కు దినంగా జరుపుకుంటారు. భారతదేశం 1947 లో ప్రజాస్వామ్యాన్ని ఆయుధంగా చేసుకుని స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో విజయం సాధించినప్పటికీ, దురదృష్టవశాత్తు నిజం భిన్నంగా ఉంది. రాజకీయ నాయకులు మరియు ప్రజాస్వామ్యవాదులకు అధికారం అప్పగించబడింది, ఆ సమయంలో సామాన్యుడికి కాదు. భారతదేశంలో, ప్రభుత్వం 2005 లో సమాచార హక్కు చట్టాన్ని ఆమోదించింది, అట్టడుగు మరియు పౌర సమాజ సంస్థల నాయకత్వంలో దేశవ్యాప్త ప్రచారం తరువాత. ఇది “పౌరుల కోసం సమాచార హక్కు యొక్క ఆచరణాత్మక పాలనను ఏర్పాటు చేయడానికి అందించే చట్టం”. ప్రభుత్వ సమాచారం కోసం పౌరుల అభ్యర్థనలకు సకాలంలో స్పందించడానికి RTI అవసరం. పౌరుల సమాచారం త్వరిత శోధన కోసం RTI పోర్టల్ గేట్‌వేను అందించడానికి ఇది పర్సనల్ అండ్ ట్రైనింగ్ డిపార్ట్‌మెంట్, పర్సనల్ మినిస్ట్రీ, పబ్లిక్ గ్రీవెన్స్ అండ్ పెన్షన్స్ తీసుకున్న చొరవ.
ప్రభుత్వం ప్రజలకు సమాచారాన్ని నిలిపివేస్తుందనే ఆలోచన గడువు ముగిసింది. గత దశాబ్ద కాలంలో, అనేక దేశాలు సమాచార స్వేచ్ఛపై చట్టాలను రూపొందించాయి. భారతదేశంలో, అధికారిక రహస్యాలను రక్షించడానికి అధికారిక రహస్యాల చట్టం 1923 రూపొందించబడింది. కొత్త చట్టం ‘గోప్యతా సంస్కృతి’ స్థానంలో సమాచారాన్ని బహిర్గతం చేయడానికి ఉద్దేశించబడింది. ఇది ప్రజా జవాబుదారీతనాన్ని ప్రోత్సహిస్తుంది, ఇది దుర్వినియోగాలు, నిర్వహణ లోపం, విచక్షణ దుర్వినియోగం మరియు లంచం మొదలైన వాటిని తగ్గిస్తుంది.
లక్ష్యం: పౌరుల సాధికారత, ప్రభుత్వ పనితీరులో పారదర్శకత మరియు జవాబుదారీతనాన్ని ప్రోత్సహించడం RTI లక్ష్యం. ప్రభుత్వ కార్యకలాపాల గురించి పౌరులకు అవగాహన కల్పించే దిశగా ఈ చట్టం ఒక పెద్ద అడుగు. సామాజిక కార్యకర్త అరుణ రాయ్ భారతదేశ RTI ని “ఈ దేశం చూసిన అత్యంత ప్రాథమిక చట్టం” గా అభివర్ణించారు.
సమాచార హక్కు ప్రభావం: దేశంలో అవినీతిపై చర్చ జరుగుతుండగా, ఆర్టీఐ చట్టం సమర్థవంతమైన అవినీతి నిరోధక సాధనంగా వేగంగా అభివృద్ధి చెందుతోంది.
జన్ లోక్ పాల్ బిల్లుకు ప్రజల మద్దతు లభించింది మరియు ఢిల్లీ, బెంగళూరు మరియు ఇతర నగరాల వీధుల్లో అవినీతిపై పౌరులు తమ ఆగ్రహాన్ని వ్యక్తం చేశారు. జర్నలిస్టులు మరియు మీడియా RTI ని ఉపయోగించినప్పుడు, చట్టానికి విస్తృతమైన వినియోగదారుల సంఖ్య ఉంది. గతంలో రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 19 (1) ప్రకారం వాక్ స్వాతంత్య్రం మరియు వ్యక్తీకరణ హక్కు ఇవ్వబడింది, అయితే సమాచార స్వేచ్ఛ పని చేయడానికి న్యాయమైన మరియు సమర్థవంతమైన ప్రక్రియ అవసరం. మొదటి మూడు సంవత్సరాలలో, 2 మిలియన్ RTI అభ్యర్థనలు దాఖలు చేయబడ్డాయి. రాజస్థాన్‌లోని మజ్దూర్ కిసాన్ శక్తి సంఘం (MKSS) ద్వారా గ్రామ ఖాతాలకు ప్రాప్యత కోసం మొదటి మరియు ప్రసిద్ధ ఉద్యమం జరిగింది. కేస్ స్టడీస్ మరియు మీడియా రిపోర్టులు వ్యక్తిగత ఫిర్యాదుల పరిష్కారానికి, రేషన్ కార్డ్ మరియు పెన్షన్ వంటి హక్కుల సాధన కోసం RTI ఉపయోగించబడుతున్నాయని సూచిస్తున్నాయి. భారతదేశ ప్రజాస్వామ్య ప్రభుత్వాన్ని బలోపేతం చేసే సమాచార పౌరులకు RTI మార్గం సుగమం చేసింది. ఈ చట్టం ద్వారా మన ప్రసంగ మరియు వ్యక్తీకరణ హక్కును వినియోగించుకోవచ్చు మరియు ప్రభుత్వ కార్యకలాపాలను సమర్థవంతంగా నియంత్రించవచ్చు. ఆర్‌టిఐ చట్టం అమలుతో బహిరంగ ప్రభుత్వం ఆలోచన సాకారమవుతోంది. అధికార యంత్రాంగం పనిచేయడానికి రాజ్యాంగబద్ధమైన ఆదేశం ఉందని అంగీకరించినప్పుడు మాత్రమే RTI విజయవంతమైందని చెప్పవచ్చు.
RTI యొక్క నిబంధనలు: సెక్షన్ 3 ప్రకారం పౌరులందరూ సమాచార హక్కును కలిగి ఉంటారు. చట్టం మొత్తం సమాచారాన్ని బహిర్గతం చేయడానికి ప్రభుత్వ అధికారులపై విధిస్తుంది. VSLE v. కేరళ రాష్ట్రంలో … పార్లమెంటు అందించిన పరిహారం ఏమిటంటే, తగిన ఆర్థిక సహాయం ఎక్కడ ఉన్నా, ప్రజలకు తెలుసుకోవడానికి లేదా తెలియజేసే హక్కు ఉంటుంది. సెక్షన్ 4 (2) ప్రకారం ప్రజలకు సమాచారం అందించడానికి ప్రతి పబ్లిక్ అథారిటీ స్వయం ప్రతిపత్తి గల చర్యలు తీసుకుంటుంది. అందువల్ల, అధికారులు స్వచ్ఛందంగా సమాచారాన్ని అందించాలి, తద్వారా ప్రజలు ఈ చట్టాన్ని ఉపయోగించుకునేందుకు కనీస సాయం పొందవచ్చు. పబ్లిక్ అథారిటీలు ఏ రూపంలోనైనా సమాచారాన్ని విస్తృతంగా వ్యాప్తి చేయాల్సి ఉంటుంది (సమాచార బోర్డులు, వార్తాపత్రికలు, పబ్లిక్ ప్రకటనలు, మీడియా ప్రసారాలు, ఇంటర్నెట్ మరియు పబ్లిక్ అథారిటీ కార్యాలయాల తనిఖీల ద్వారా ప్రజలకు తెలియజేయడం లేదా తెలియజేయడం) సులభంగా అందుబాటులో ఉంటుంది, తోటి ప్రజలు. సమాచారం వ్రాతపూర్వకంగా లేదా ఎలక్ట్రానిక్ ద్వారా ఇంగ్లీష్ లేదా హిందీలో లేదా ఆ ప్రాంతంలోని అధికారిక భాష u/s 6 లో పొందవచ్చు. ఇక్కడ, వ్యక్తి ఫీజు చెల్లించాల్సి ఉంటుంది, మరియు అభ్యర్థనను లిఖితపూర్వకంగా చేయలేకపోతే, సెంట్రల్ PIO మరియు స్టేట్ PIO లిఖితపూర్వకంగా అభ్యర్థన చేయడానికి అన్ని సహాయాలను అందిస్తాయి. సమాచారం సరిగ్గా లేదా సమయానికి అందించినట్లయితే, సమాచార కమిషన్ (8 (a) 1) కింద అప్పీల్ లేదా ఫిర్యాదు ద్వారా అందుబాటులో ఉంచవచ్చు. రిజిస్ట్రార్ జనరల్ VKU రాజశేఖర్‌లో, RTI లోని సెక్షన్ 8 ప్రత్యేకంగా బహిర్గతం చేయడం లేదా సమాచారం నుండి మినహాయింపు వంటి విషయాలపై వ్యవహరిస్తుంది, అలాంటి సమాచారం భారతదేశ సార్వభౌమత్వానికి మరియు భద్రతకు హాని కలిగించేది. సెక్షన్ 5 ప్రకారం ప్రతి పబ్లిక్ అథారిటీ 100 రోజుల్లోపు చేయాలి. ఈ చట్టం అమల్లోకి రావడంతో ఎక్కువ మంది అధికారులను కేంద్ర పబ్లిక్ ఇన్ఫర్మేషన్ ఆఫీసర్లు లేదా రాష్ట్ర పబ్లిక్ ఇన్ఫర్మేషన్ ఆఫీసర్లుగా నియమించారు.
సెక్షన్ 6 ఒక వ్యక్తి ఇంగ్లీష్ లేదా హిందీలో లేదా ఆ ప్రాంతంలోని అధికారిక భాషలో నియమించబడిన అధికారుల నుండి సమాచారాన్ని పొందడానికి అనుమతిస్తుంది. అభ్యర్థన కోసం వ్యక్తి ఎటువంటి కారణం ఇవ్వాల్సిన అవసరం లేదు. సెక్షన్ 7 అభ్యర్థనను 30 రోజులలోపు పారవేయాల్సి ఉంటుంది, ఒకవేళ అడిగిన సమాచారం ఒక వ్యక్తి జీవితం లేదా స్వేచ్ఛకు సంబంధించినది అయితే, అది 48 గంటల్లో అందించబడుతుంది. సెక్షన్ 7 (7) సమాచారాన్ని అందించడానికి ఏదైనా నిర్ణయం తీసుకునే ముందు, నియమించబడిన అధికారి మూడవ పక్షాలు చేసిన ప్రాతినిధ్యాలను పరిగణించాలి. సెక్షన్ 7 (9) ఎక్కడ సమాచారం ఇవ్వకుండా మినహాయిస్తుంది
ప్రజా అధికారం యొక్క వనరులు లేదా రికార్డులలోని రికార్డుల భద్రత మరియు రక్షణకు హానికరం. U/s 8, చట్టం యొక్క అప్లికేషన్ నుండి ఇంటెలిజెన్స్ మరియు సెక్యూరిటీ సంస్థలు మినహాయించబడతాయని చట్టం పేర్కొనడం ముఖ్యం. ఏది ఏమయినప్పటికీ, అవినీతి మరియు మానవ హక్కుల ఉల్లంఘన ఆరోపణలకు సంబంధించిన సమాచారం కోసం డిమాండ్ ఉంటే, అటువంటి సంస్థలకు కూడా చట్టం వర్తిస్తుంది.
ప్రాథమిక హక్కుగా సమాచార హక్కు: రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 19 (1) (a) ప్రకారం ఇప్పుడు బాగా స్థిరపడిన ప్రతిపాదన ఉన్నందున RTI ప్రాథమిక హక్కు. ఇది సుప్రీంకోర్టు ద్వారా అనేక సందర్భాల్లో చర్చించబడింది, ఇది ఆర్టికల్ 14 లో చదవబడింది. (సమానత్వపు హక్కు), 19 (1) (ఎ) వాక్ మరియు భావ ప్రకటనా స్వేచ్ఛ మరియు ఆర్టికల్ 21 (జీవించే హక్కు) వంటి విషయాల ద్వారా. బెన్నెట్ కోల్మన్ వి. యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా, టాటా ప్రెస్ లిమిటెడ్ v. మహారాష్ట్ర టెలిఫోన్ నిగమ్ లిమిటెడ్ మొదలైనవి. అదే కథనాలను ఖరక్ సింగ్ వి. యుపి రాష్ట్రం, గోవింద్ వి. MP ETC కూడా రాష్ట్రంలో జరిగింది. గోప్యతా హక్కును దాని పరిధిలో చేర్చడం.
సెక్షన్ 11 చదివినట్లయితే సెక్షన్ వర్తింపజేయడానికి ఈ క్రింది మూడు షరతులు తప్పనిసరిగా సంతరించుకోవాలి (i) సమాచారం బహిర్గతం చేయడాన్ని PIO పరిశీలిస్తే (ii) థర్డ్ పార్టీలకు సంబంధించిన సమాచారం (iii) థర్డ్ పార్టీలు పార్టీ చికిత్స చేసింది సమాచారం గోప్యంగా ఉండాలి, థర్డ్ పార్టీని సంప్రదించాలి మరియు ఆ పార్టీకి నోటీసు పంపాలి. సెక్షన్ 19 అప్పీల్ యొక్క రెండు అంచెల వ్యవస్థను అందిస్తుంది-మొదటి అప్పీల్ మరియు రెండవ అప్పీల్. సెంట్రల్ PIO మరియు స్టేట్ PIO నిర్ణయంతో బాధపడుతున్న ఎవరైనా 30 రోజుల్లోపు మొదటి అప్పీలేట్ అథారిటీ ముందు మొదటి అప్పీల్‌ను ఇష్టపడవచ్చు. ఈ అధికారం సెంట్రల్ PIO మరియు స్టేట్ PIO ర్యాంక్‌లో సీనియర్ అయిన అధికారి. మూడవ పక్షాల ద్వారా కూడా అప్పీల్స్ చేయవచ్చు. మొదటి అప్పీలేట్ అథారిటీ నిర్ణయానికి వ్యతిరేకంగా రాష్ట్ర లేదా కేంద్ర సమాచార కమిషన్ ముందు రెండవ అప్పీల్ చేయవచ్చు. దీనిని 90 రోజుల్లోగా దాఖలు చేయాలి. సెక్షన్ 19 (7) ప్రకారం కేంద్ర లేదా రాష్ట్ర సమాచార కమిషన్ నిర్ణయం తుది. సమాచార కమిషనర్లు చట్టం, సైన్స్ మరియు టెక్నాలజీ, సోషల్ సర్వీస్, మేనేజ్‌మెంట్, జర్నలిజం, మాస్ మీడియా మరియు గవర్నెన్స్‌లో విస్తృత జ్ఞానం మరియు అనుభవం కలిగిన ప్రజా జీవితంలో ప్రముఖులు. నిర్మల్ సింగ్ ధీమాన్ వర్సెస్ రెవెన్యూ ఫైనాన్షియల్ కమిషనర్, సెక్షన్ 23 ప్రకారం, ఏ ఆర్డర్‌కు సంబంధించి ఏ కోర్టు ఎలాంటి సూట్, అప్లికేషన్ లేదా ఇతర ప్రొసీడింగ్‌ని స్వీకరించరాదని మరియు అప్పీల్ ద్వారా కాకుండా ఏదైనా ఆర్డర్‌ను ప్రశ్నించరాదని పిలుపునిచ్చారు. ఈ విషయంలో పబ్లిక్ ఇన్ఫర్మేషన్ ఆఫీసర్ సమాచారం ఇవ్వకపోవడంతో ఫిర్యాదుదారు బాధపడ్డాడు.
విమర్శ: ఈ చట్టం అనేక కారణాలపై విమర్శించబడింది. ఇది డిమాండ్‌పై సమాచారాన్ని అందిస్తుంది, కానీ ఆహారం, నీరు, పర్యావరణం మరియు ఇతర మనుగడ అవసరాలకు సంబంధించిన విషయాలపై సమాచారానికి తగినంత ప్రాధాన్యత ఇవ్వదు. సమాచారాన్ని యాక్సెస్ చేయడానికి వారి హక్కుల గురించి ప్రజలకు అవగాహన కల్పించడంలో ఇది క్రియాశీల జోక్యాన్ని నొక్కి చెప్పదు. మరో విషయం ఏమిటంటే సామాజిక మరియు అభివృద్ధి ప్రాజెక్టులకు సంబంధించిన ఫైల్ నోటింగ్‌లకు మినహాయింపు ఇవ్వవచ్చు. ప్రభుత్వ విధాన రూపకల్పన విషయానికి వస్తే ఫైల్ నోటింగ్ చాలా ముఖ్యం.
తీర్మానం: ఆర్‌టిఐని అమలు చేయడం ద్వారా, భారతదేశం అపారదర్శక మరియు ఏకపక్ష ప్రభుత్వ వ్యవస్థ నుండి మరింత పారదర్శకత మరియు పౌరులకు అధికారం అందించే వ్యవస్థగా మారింది. నిజమైన స్వరాజ్యం కొద్దిమంది ద్వారా అధికారం సంపాదించడం ద్వారా కాదు, అధికారాన్ని దుర్వినియోగం చేసినప్పుడు ప్రతి ఒక్కరూ నిరసన తెలిపే సామర్థ్యాన్ని పొందడం ద్వారా వస్తుంది.
“జ్ఞానం శక్తి, సమాచారం శక్తి, సమాచార రహస్యం వినయం వలె మారువేషంలో ఉన్న నిరంకుశ చర్య కావచ్చు.”